16 Nisan Referandumu-AGİT Ön Raporu-Yayım bölümü-1
16 Nisan Referandumu-AGİT Ön Raporu-Yayım bölümü-1
SINIRLI REFERANDUM GÖZLEM HEYETİ
Türkiye Cumhuriyeti – Anayasa Değişikliği Referandumu, 16 Nisan 2017
İLK BULGULAR VE SONUÇLAR İLE İLGİLİ RAPOR
Yayım-I. BÖLÜM
İLK SONUÇLAR
16 Nisan Anayasa Değişikliği Referandumu eşit şartlara sahip olmayan bir ortamda gerçekleşmiş ve kampanyanın iki tarafı eşit olanaklara sahip olmamıştır. Reformun kilit unsurları konusunda seçmenlere tarafsız bilgi sağlanmamış ve sivil toplum örgütlerinin katılımı mümkün olamamıştır.
Binlerce vatandaşın görevden alınması veya tutuklanması
Referandum gerçekten demokratik bir süreç için vazgeçilmez olan temel özgürlüklerin kısıtlandığı 16 Temmuz 2016 tarihinde gerçekleşen başarısız darbe girişimi sonrasında ilan edilen bir olağanüstü hal altında gerçekleşmiştir. Binlerce vatandaşın görevden alınması veya tutuklanması siyasi ortamı olumsuz şekilde etkilemiştir. Medyada tek bir tarafın baskın şekilde yer alması ve medyaya yönelik kısıtlamalar seçmenlerin çoğulcu fikirlere erişimini azaltmıştır. Referandum teknik açılardan iyi idare edilmiş ve referandum günü düzenli bir şekilde yürütülmüş, sayım süreçlerindeki son değişiklikler önemli bir emniyet tedbirini ortadan kaldırmış ve bu değişikliklere muhalefet tarafından itiraz edilmiştir.
Yasal çerçeve, seçimlere odaklanmaktadır ve referandumlara özgü şartlarla ilgili sınırlı kalmaktadır.
Yüksek Seçim Kurulu (YSK) sürecin bazı yönlerine yönelik düzenlemeler yapmış ve talimatlar vermiş olsa da yasal çerçeve gerçekten demokratik bir referandum gerçekleştirmek için yetersiz kalmıştır. Anayasa ve ilgili mevzuat tarafından gereğinden fazla sınırlandırılan temel hak ve özgürlükler olağanüstü hal altında olağandışı yetkilerin kullanımı ile özellikle valilerin toplanma ve ifade özgürlüğünü kısıtlayan kararları ile daha da kısıtlanmıştır. Referandumla ilgili mevzuatta değişiklik yapan olağanüstü hal kanun hükmünde kararnameleri olağanüstü halin gereklerinin ötesine geçmiştir ve temyiz edilememektedir.
Anayasanın 72 maddesini etkileyen 18 madde
Anayasanın 72 maddesini etkileyen 18 maddelik anayasa değişikliği teklifi, referandumla ilgili uluslararası iyi uygulamalara aykırı şekilde tek bir paket halinde oylanmıştır. Bu durum seçmenlere değişikliklerle ortaya konan farklı konuların her biri için ayrı ayrı tercih yapma şansını sağlamamıştır.
Önerilen değişikliklerin hiçbiri oy pusulalarında yer almamış; seçmenlerden basitçe evet veya hayır seçeneklerinden birini seçmeleri istenilmiştir. Devlet seçmenlerin anayasa değişiklikleri ile ilgili tarafsız ve eşit bilgi almalarını temin etmemiş, bu nedenle bilinçli bir seçim yapma olanaklarını sınırlandırmıştır.
Referandum genel olarak dört kademeli seçim organları tarafından iyi idare edilmiştir.
Ancak, seçim kurullarının çalışmaları şeffaflıktan yoksundur – kurul toplantıları kamuya ve gözlemcilere kapalıdır ve sadece sınırlı sayıda karar yayımlanmıştır. Temmuz 2016’da gerçekleşen darbe girişimini takiben, tümü hakim olan üç YSK üyesi ve 221 alt kademe seçim kurulu başkanı görevden alınarak, yerlerine başkaları atanmıştır. Sandık Kurullarında siyasi partilerin temsili tümüyle dengeli olmamıştır ve muhalefet partileri tarafından atanan 170 sandık kurulu başkanının reddedilmesi ile olumsuz şekilde etkilenmiştir.
Seçmen kütüklerine 2,9 milyondan fazlası yurt dışında olmak üzere 58 milyondan fazla seçmenin kaydı yapılmıştır. Seçmenler seçmen listelerindeki bilgilerini doğrulayabilmiş ve değişiklik talep edebilmişlerdir. Öte yandan, güvenlik tehditlerinden etkilenen illerdeki, ikametgahlarını zorunlu olarak terk eden seçmenler kayıtları bakımından zorluklarla karşı karşıya kalmışlardır ve Uluslar arası Referandum Gözlem Heyeti (URGH) gözlemcileri bu seçmenlerden bazılarının oy kullanamadığı yönünde bilgilendirilmiştir.
YSK sivil toplum örgütlerinin ve meslek kuruluşlarının kampanya faaliyeti yürütemeyeceği yönünde karar almıştır
Referandum için iyi uygulamalara aykırı şekilde, mevzuat referandumda tümüyle katılımı sadece seçime katılma hakkı olan partilerle sınırlandırmış ve diğer paydaşların dahil olmasını düzenlememiştir. Bunun yanı sıra, YSK sivil toplum örgütlerinin ve meslek kuruluşlarının kampanya faaliyeti yürütemeyeceği yönünde karar almıştır. On siyasi parti kampanya yapmak için gereken şartları karşılamaktadır. İki partinin hak sahibi olmadıklarına dair alınan karara yaptıkları itiraz reddedilmiş ve bir sivil toplum girişiminin parti olarak kaydedilmesi mümkün olmamıştır.
“Hayır” kampanyasını destekleyen çabalarının engellendi
Kampanya çerçevesi kısıtlayıcıydı ve çok sayıda mahalli yetkilinin yanı sıra cumhurbaşkanı ve birtakım ileri gelen devlet yetkililerinin “Evet” kampanyasına etkin katılımı nedeniyle kampanya dengesiz olmuştur. AGİT/DKİHB SRGH kamu kaynaklarının kötüye kullanımının yanı sıra, birtakım partilerin ve sivil toplum örgütlerinin “Hayır” kampanyasını destekleyen çabalarının engellendiği de gözlemlemiştir. Kampanya dili birtakım üst düzey yetkililerin “Hayır” destekçilerini terörist destekçileri ile bir tutması ile lekelenmiştir. “Hayır” destekçileri kampanya faaliyetleri sırasında çok sayıda durumda polis müdahaleleri ve şiddet içeren saldırılar ile karşı karşıya kalmışlardır. Bu ihlaller kampanyalarda özgürlük ve eşitlikle ilgili AGİT taahhütlerine, Avrupa Konseyi standartlarına ve diğer uluslararası yükümlülüklere aykırıdır.
AGİT taahhütlerinin, Avrupa Konseyi standartlarının ve diğer uluslararası yükümlülüklerin aksine Referandumun yasal çerçevesi ne seçimlere katılma yeterliliğine sahip siyasi partilerin kamu yayınlarına eşit erişimlerini güvence altına almakta, ne de tarafsız yayıncılık sağlamaktadır. Yasa iktidar partisine ve cumhurbaşkanına serbest yayın süresi tercihi sağlamaktadır ve YSK’nın taraflı yayıncılıkla ilgili cezai müeyyide yetkisi kaldırılmıştır. Olağanüstü hal altında ifade özgürlüğü daha da kısıtlanmıştır; örneğine rastlanmamış sayıda gazetecinin tutuklanması ve basın-yayın organlarının kapatılması dalgası geniş çaplı oto-sansüre yol açmıştır. AGİT/DKİHB medya izleme sonuçları “Evet” kampanyasının medya yayınlarına hakim olduğunu göstermiştir.
