16 Nisan Referandumu-AGİT Ön Raporu-Yayım bölümü-3
16 Nisan Referandumu-AGİT Ön Raporu-Yayım bölümü-3
SINIRLI REFERANDUM GÖZLEM HEYETİ
Türkiye Cumhuriyeti – Anayasa Değişikliği Referandumu, 16 Nisan 2017
İLK BULGULAR VE SONUÇLAR İLE İLGİLİ RAPOR
Yayım-III. BÖLÜM
Yasal Çerçeve
Anayasada değişiklikler yapılması ya meclisin üçte iki oranında çoğunluk oyunun ya da meclisin beşte üç çoğunluk oyunun yanı sıra cumhurbaşkanının değişiklikleri referanduma sunmasını gerektirmektedir. Değişiklikler lehine oyların basit çoğunluğu ile sonuçlanan bir referandumla anayasa değişikliği gerçekleşir. Uluslararası iyi uygulamalara aykırı şekilde, Anayasanın 72 maddesini etkileyen 18 değişiklik tek bir paket halinde oylanmıştır.9 Bu durum seçmenlere değişikliklerle ortaya konan farklı konuların her biri için ayrı ayrı tercih yapma şansını sağlamamıştır. Oy pusulalarında herhangi bir soru yer almamıştır, seçmenlerden basitçe evet veya hayır seçeneklerinden birini seçmeleri istenilmiştir.
YSK açık bir yasal çerçeveyi sağlamak üzere süreci düzenleme yetkisini tam olarak kullanmamıştır
Referandum yasal çerçevesi demokratik bir referandum gerçekleştirmek için yeterli değildir.10
Yasal çerçeve, seçimlere odaklanmaktadır ve referandumlara özgü şartlarla ilgili sınırlı kalmaktadır – özellikle, siyasi partilere haklar vermektedir ama değişiklik teklifine taraftar ve muhalif taraflar için haklar ve eşit şartlar tesis etmemektedir. Düzenlemelerde ve talimatlarda bazı yönlere değinilse de, YSK açık bir yasal çerçeveyi sağlamak üzere süreci düzenleme yetkisini tam olarak kullanmamıştır ve kampanya kuralları ve sandık yerlerinin taşınması gibi konularda paydaşlar tarafından yapılan resmi olarak talep edildiğinde yorum yapmayı reddetmiştir.11
Oy verme hakkı, kampanya finansmanı, yargısal denetime tabi olmama ve gözlemcilerin hakları ile ilgili konuları da içeren yasal çerçeveye dair daha önceki AGİT/DKİHB ve AKPM tavsiyeleri karşılıksız kalmıştır.
Anayasa Mahkemesi olağanüstü hal kanun hükmünde kararnamelerine karşı yapılan başvurular konusunda yargılama yetkisi olmadığına karar vermiştir
Seçimle ilgili kanunlarda kalıcı değişiklik yapan iki olağanüstü hal kanun hükmünde kararnamesinin kabulü olağanüstü halin gereklerinin ötesine geçmiştir.12 Konu hakkında anayasa hükmü bulunmasına rağmen, YSK bu yasa değişikliklerinin derhal uygulanabilir olmasına karar vermiştir.13
Buna ek olarak, meclisin CHP’li üyeleri tarafından yapılan başvurularla ilgili olarak, Anayasa Mahkemesi olağanüstü hal kanun hükmünde kararnamelerine karşı yapılan başvurular konusunda yargılama yetkisi olmadığına karar vermiştir, böylelikle referandumla ilgili kanun hükmünde kararnamelere yönelik itirazları etkili bir şekilde engellemiştir.14 Bununla birlikte, kanun hükmünde kararnameler referandum öncesinde ya da 30 günlük yasal süre içinde meclis tarafından görüşülmediğinden, yasal statüleri belirsiz kalmakta ve dahası anayasa mahkemesine başvuru imkanı sınırlandırılmaktadır.
ifade, toplanma ve örgütlenme temel özgürlükleri olağanüstü hal altında olağandışı yetkilerin kullanımı ile…
Anayasa ve ilgili mevzuat tarafından gereğinden fazla sınırlandırılan ifade, toplanma ve örgütlenme temel özgürlükleri olağanüstü hal altında olağandışı yetkilerin kullanımı ile demokratik bir referandum yapılmasını engelleyecek şekilde daha da kısıtlanmıştır. Buna il valilerinin olağanüstü hal kapsamında kendilerine sağlanan yetkileri seyahat, örgütlenme, toplanma ve ifade özgürlüklerini kısıtlamak için kullanması da dahildir. (Bkz. Kampanya bölümü)
*****
9 Kamu Baş Denetçiliği farklı teklifler için farklı oy kullanma imkanı olmamasının ifade özgürlüğünün ihlaline sebep olduğunu iddia eden bir bireysel başvuru almıştır. Referanduma İlişkin İyi Uygulama Kodları’na göre, “Seçmenler aralarında esaslı bağlar olmayan çeşitli sorular üzerine eş zamanlı oy kullanmak üzere biri ve diğer için taraf olarak çağrılmamalıdırlar. Eğer metnin düzeltilmesi farklı görünümler içeriyorsa, insanların yanıtlayabileceği farklı sorular yerleştirilmelidir.”
10 Referanduma temel olarak Anayasa, 1961 tarihli Seçimlerin Temel Hükümleri ve Seçmen Kütükleri Hakkında Kanun (Temel Hükümler Hakkında Kanun), 1987 tarihli Anayasa Değişikliklerinin Halkoyuna Sunulması Hakkında Kanun (Referandumlar Hakkında Kanun) ve 1983 tarihli Siyasi Partiler Kanunu uygulanmaktadır.
11 YSK özel şirketlerden, devlet yetkililerinden, meslek kuruluşlarından ve İlçe Seçim Kurullarından seçimlere katılma yeterliliğine sahip olmayan siyasi partiler ve sivil toplum aktörleri için uygulanacak kampanya kurallarına istinaden açıklama talebinde bulunan 7 başvuru almıştır.
12 9 Şubat tarihinde kabul edilen 687 sayılı Kanun Hükmünde Kararname, YSK’nın medya üzerindeki yaptırım yetkisini kaldırmıştır ve 6 Ocak tarihinde kabul edilen 680 sayılı Kanun Hükmünde Kararname yurt dışı seçmenlerin kaydını etkileyen bir hükmü değiştirmiştir.
13 Anayasa’nın 67. Maddesine göre, seçim mevzuatında yapılan herhangi bir değişiklik kabul tarihini takip eden bir yıl içinde yürürlüğe giremez. Referandum için seçimle ilişkili yasalara yönelik değişikliklerin uygulanabilirliği konusundaki iki şikayet, YSK tarafından olumsuz olarak yanıtlanmıştır. 14 İki kanun hükmünde kararnameye, olağanüstü halin gerekliliklerinin ötesine geçtikleri iddiasıyla itiraz edilmiştir.
*****
Geçmiş kararlarda, mahkeme, Anayasa olağanüstü hal kararnamelerinin içerik bakımından denetimini yasaklasa da, mahkemenin, kararnamelerin gerçekten olağanüstü hal kararnamesi olup olmadığını belirleme ve değillerse de bunları içerik denetimine tabi tutma yetkisi bulunduğuna karar vermiştir.
Referandum İdaresi
Referandum dört kademeli seçim organları tarafından genel olarak iyi idare edilmiştir: YSK, 81 İl Seçim Kurulu, 1.080 İlçe Seçim Kurulu ve yaklaşık 175.000 Sandık Kurulu.15
Tüm yasal sürelere uyulmuştur. YSK, Yargıtay ve Danıştay hakimleri arasından ve tarafından seçilen, 11 üyeden oluşan daimi bir organdır. Mecliste sandalyesi bulunan dört siyasi parti de YSK’ya oy verme yetkisi olmayan üye atama haklarını kullanmışlardır. YSK tarafından alınan 218 karardan, basılan oy pusulası sayısı hakkında karar da dahil olmak üzere, 180 tanesi yayınlanmamıştır.16
YSK’nın ve daha alt kademedeki seçim kurullarının toplantıları; sadece oy hakkı olmayan siyasi parti üyelerine açık olmuştur, bu da şeffaflığı kısıtlamıştır.
Son genel seçimlerden bu yana sekiz YSK üyesi değişmiş
İl Seçim Kurulları üç üyeden oluşmaktadır ve kurullara ildeki en kıdemli hakim tarafından başkanlık edilmektedir. İlçe Seçim Kurullarına bir hakim tarafından başkanlık edilmekte ve iki kamu görevlisi ve dört siyasi parti temsilcisinden oluşmaktadır. Sandık kurulları her seçim süreci için kurulmakta ve bir başkan ve altı üyeden oluşmaktadır. İki kamu görevlisi ve beş siyasi parti temsilcisi. Yasa idarede eşit cinsiyet temsilini düzenlememektedir; kadınlar alt kademe seçim kurullarının %20’sini yönetmekte (ilçe seviyesinde %41) ve YSK’nın sadece bir kadın üyesi bulunmaktadır. Son genel seçimlerden bu yana sekiz YSK üyesi değişmiş yerlerine yeni atanmış yüksek hakimler içinden; ve tarafından yeni üyeler seçmiştir: Beşinin görev süresi dolmuştur ve üçü göz altındadır. Bir dizi olağanüstü hal kanun hükmünde kararnameleri referandum idaresinin; tüm kademelerinde geniş çaplı ikamelere (değişikliklere) neden olmuştur: 9 il seçim kurulu başkanı görevden alınmış ve ikisi daha gözaltına alınmıştır; 143 ilçe seçim kurulu başkanı görevden alınmış ve 67’si daha gözaltına alınmıştır. 500’den fazla her düzeydeki seçim kurulu personeli de gözaltına alınmıştır.
