16 Nisan Referandumu-AGİT Ön Raporu-Yayım bölümü-7
16 Nisan Referandumu-AGİT Ön Raporu-Yayım bölümü-7
SINIRLI REFERANDUM GÖZLEM HEYETİ
Türkiye Cumhuriyeti – Anayasa Değişikliği Referandumu, 16 Nisan 2017
İLK BULGULAR VE SONUÇLAR İLE İLGİLİ RAPOR
Yayım-VII. BÖLÜM
Medya
Anayasa ifade özgürlüğü hakkı tanımakta, fakat aşırı sınırlandırmalar da içermektedir ve Terörle Mücadele Kanunu’nda, Ceza Kanunu’nda, Basın Kanunu’nda ve diğer mevzuatta yer alan daha öte kısıtlamalara da izin vermektedir. Hükümlerdeki belirsizlikler sıklıkla gazeteciler aleyhindeki adli kovuşturmalar ve hapsedilmeleri için gerekçe olarak kullanılmaktadır. Buna ek olarak, Ceza Kanunu Türk Milletine ve Devletine karşı hakarete dair geniş çaplı hükümler içermekte ve cumhurbaşkanı da dahil olmak üzere kamuya mal olmuş kişiler için özel koruma sağlamaktadır. Bu hükümler ifade özgürlüğünü kısıtlamaktadır ve AGİT taahhütleri ve diğer uluslararası yükümlülükler ve standartlar ile uyumlu değildir. 50 AGİT Basın Özgürlüğü Temsilcisi (RoFM) yakın zamanda yetkilileri “basın özgürlüğü konusunda yükümlülüklerine saygı duymaya” çağırmış ve Avrupa Konseyi İnsan Hakları Komiseri hükümetten “çok sayıda ifade özgürlüğü ihlallerinden geri dönülmesini” istemiştir.51
Başarısız darbe girişimi sonrası, kapanan çok sayıda basın-yayın kuruluşu ve tutuklanan gazetecilerin yanı sıra, olağanüstü hal yasal çerçevesi ile ifade özgürlüğü daha da kısıtlanmıştır.52
*****
47 AGİT/ DKİHB, Cumhurbaşkanının 28 Mart’ta Samsun’da, 2 Nisan’da Ankara’da ve 5 Nisan’da Bursa’da, ‘Hayır’ oyu destekçileri ve teröristler arasında paralellikler kurduğunu gözlemlemiştir. Başbakan da, 22 Mart’ta Iğdır’da, 31 Mart’ta Kars’ta ve 6 Nisan’da Osmaniye’de gözlemlenen kampanya faaliyetlerinde benzer atıflarda bulunmuştur.
48 Örneğin, Cumhurbaşkanı 28 Mart’ta Samsun’da, 2 Nisan’da Ankara’da ve 3 Nisan’da Rize’deki konuşmasında, bazı Avrupa ülkelerini Türkiye’ye karşı ‘Haçlılar’ olarak hayır kampanyasının ardında durmakla suçlamıştır.
Başbakan, 31 Mart’ta Kars’ta, 1 Nisan’da Diyarbakır’da ve 6 Nisan’da Osmaniye’deki mitinglerinde Türkiye’nin Avrupalı ortaklarını düşmanlar olarak tanımlamıştır.
49 2003 Yolsuzluğa Karşı Birleşmiş Milletler Sözleşmesi (UNCAC)’ne göre, “Taraf Devletlerin herbiri ayrıca, kamu görevleri için yapılacak seçimlere adaylıklarda ve mümkünse siyasi partilerin finansmanında saydamlığı arttıracak yasal ve idari önlemleri almayı değerlendirecektir”. Referandumlar Üzerine İyi Uygulama Kodları’na göre, “siyasi parti ve referandum kampanya finansmanları şeffaf olmalıdır”.
50 AGİT Kopenhag Belgesi’nin 5.1 sayılı Paragrafı’nda “gerçekleştirilecek özgür seçimler (…) temsilcilerini seçmede seçmenlerin fikirlerinin özgürce ifadesinin sağlandığı fon sağlayan şartlar” ifadesi yer almaktadır. ICCPR Madde 19-2 uyarınca “herkes ifade özgürlüğü hakkına sahip olmalıdır, buna her türlü bilgiyi arama, alma ve bildirme de dahil olmalıdır. General Yorum 34’ün 19. paragrafında “bazı taraflar gerekli prosedürleri yasalaştırmalıdır. Birisi bilgiye ulaşmak istediğinde bilgi alma özgürlüğü mevzuatı aracılığıyla olabileceği gibi” denilmektedir.
51 AGİT RoFM’in 1 Mart 2017 tarihli basın bülteni ve Avrupa Konseyi İnsan Hakları Komiseri’nin 15 Şubat 2017 tarihli Ziyaret Memorandumu.
52 671 sayılı Kanun Hükmünde Kararname Elektronik Haberleşme Kanununa yönelik düzenleme getirerek olağanüstü hal durumunda medyaya kısıtlamalar getirmektedir; 680 sayılı Kanun Hükmünde Kararname Radyo ve Televizyonların Kuruluş ve Yayınları Hakkında Kanuna düzenleme getirerek yayın kuruluşlarının izin ve lisansı için yeni şartlar eklemektedir.
*****
Medya ortamı genellikle kamu ihalelerine bel bağlayan ticari şirket gruplarının sahip olduğu kuruluşların hakimiyetindedir. Temmuz olaylarından bu yana, 60 televizyon ve radyo kanalı, 19 gazete, 29 matbaa ve beş haber ajansının da dahil olduğu 158 basın yayın kuruluşu kapatılmıştır. 53
Venedik Komisyonu bu durumu “basın-yayın kuruluşlarının kitlesel tasfiyesi” olarak tanımlamıştır.
Şu anda tutuklu bulunan 150’den fazla gazeteci darbe girişimi sonrasında tutuklanmışlardır ve referandum sürecinde de tutuklamalar devam etmiştir.54
Bu kapatma, tutuklama ve soruşturma dalgaları AGİT 1990 Kopenhag Belgesi’nin 7.8 sayılı paragrafına ve basın özgürlüğü için uluslar arası standartlara aykırıdır ve geniş kapsamlı oto-sansürle sonuçlanmaktadır.55
Yasal çerçeve kampanyanın ‘Evet’ ve ‘Hayır’ tarafları için eşit erişim sağlamamaktadır; ne seçimlere katılma yeterliliğine sahip siyasi partilerin medyaya eşit erişimlerini güvence altına almakta, ne de tarafsız yayıncılık sağlamaktadır. Yasa kampanya süresince bedelli siyasi reklam olanağı sağlamaktadır ama kampanya masraflarına ilişkin sınırlandırmaların yokluğu, partilerin seçmenlere ulaşmada eşit olmayan fırsatlara sahip olmalarına sebep olmaktadır.56
Yasa, Mecliste sandalyesi bulunan siyasi partilerin her birine kamu yayıncısında 20 dakikalık serbest yayın süresi hakkı vermektedir, buna ek olarak iktidar partisine ilave 10 dakika daha ayrılmıştır.57
Cumhurbaşkanı da kamu yayıncısında, sonuncusu halka sesleniş olmak üzere iki adet 10 dakikalık konuşma yapma hakkına sahiptir, resmi olarak bu hakkından feragat etmiştir. 58 Bu hükümler, Cumhurbaşkanı’na ve de iktidar partisine ayrıcalıklı muamele sağlamakta ve AGİT 1990 Kopenhag Belgesi’nin 7.6 sayılı paragrafında öngörülen kanun önünde eşitlik ile ters düşmektedir.
Radyo ve Televizyon Üst Kurulu (RTÜK), YSK’ya haftalık medya izleme raporları sunmaktadır.
RTÜK, izlemeleri sırasında tespit edilen ihlalleri YSK’ya rapor ederken, yayınlanan bir olağanüstü hal kanun hükmünde kararnamesinin YSK’nın tarafsız yayın yapmayan özel yayın kuruluşları üzerindeki cezai müeyyide yetkisini ortadan kaldırmasıyla, herhangi bir müeyyidede bulunulmamıştır.59
*****
53 Bkz. Avrupa Konseyi İnsan Hakları Komiseri’nin 15 Şubat 2017 tarihli Türkiye’de ifade ve basın özgürlüğü hakkında Memorandumu. Basın Yayın Enformasyon Genel Müdürlüğü mahkeme kararı olmaksızın 621 tanesinin teröristlerle bağlantısı olduğu ithamıyla toplam 777 gazetecinin basın kartlarını iptal etmiştir. ABM İnsan Hakları Yüksek Komiseri’nin ofisine göre, bu kadar çok sayıda basın-yayın organının kapatılması “sadece binlerce gazetecinin işlerini ve geçim kaynaklarını kaybetmesinin yanı sıra, referandumla önerilen değişikliklerle ilgili bilinçli bir tartışma imkanını da azaltmıştır.”
54 Bakınız 10-11 Mart 2017’de kabul edilen Kanun Hükmünde Kararnamelerin; Medya Özgürlüğüne Etkisine ilişkin Görüş,, Yasalar Aracılığıyla Demokrasi Avrupa Konseyi (Venedik Komisyonu) . Cumhuriyet çalışanlarından iki kişi 5 Nisan’da tutuklanmışlardır. Toplamda 32 TRT çalışanı, 8 Nisan’da tutuklanmışlardır.
55 AGİT Kopenhag Belgesi’nin 7.8 numaralı paragrafı; “seçimlere katılmak isteyen tüm siyasi gruplaşmaların ve bireylerin ayrım gözetilmeksizin; kitle iletişim araçlarına engelsiz bir şekilde ulaşmaları; önünde hiçbir yasal veya idari engel bulunmamasını” sunmaktadır. Medeni ve Siyasal Haklara İlişkin Uluslararası Sözleşme (ICCPR)’sinin 19,2 Maddesi şunu ifade etmektedir; 2. “Herkes ifade özgürlüğü hakkına sahiptir; bu hak bir kimsenin her türlü bilgi ve düşünceyi arama, edinme ve ulaştırma özgürlüğünü de içerir”.
56 İki gazete 15 Nisan’da, 14 Nisan’dan sonra bedelli siyasal reklama ilişkin hukuki yasağı ihlal ederek, bedelli kampanya reklamı yürütmüşlerdir.
57 Türkiye Radyo ve Televizyon Kurumu (TRT) iki temel ulusal kamu kanalı olan TRT1 ve TRT Haber’de; ve başlıca ulusal kamu radyolarından olan Radyo 1’de serbest yayın süresi sağlamaktadır.,
58 14 Nisan’da TRT 1 ve TRT Haber; Cumhurbaşkanı’nın anayasal reformun iyi taraflarını tartıştığı 1 saat 37 dakikalık bir röportaj yayınlamışlardır
59 RTÜK, AGİT/DKİHB SRGH’ni; 16 Şubat’tan 7 Nisan’a kadar izlemeleri sırasında, kamu ve özel radyo ve televizyon kanallarındaki izlemelerinde; 55’i tarafsızlığa uyulmaması sebebiyle YSK’ya bildirilen 89 ihlal vakası tespit ettikleri konusunda bilgilendirmişlerdir. AGİT/DKİHB SRGH tarafından gözden geçirilen RTÜK raporları 16 Şubat’tan 29 Mart’a kadar; RTÜK’ün, tarafsızlıkla ilgili 42 vaka; ‘Evet’ kampanyasını destekleyen 34 ve kamu televizyonu haber kanalı olan TRT Haber’den 2 tane olmak üzere; 70 ihlali tespit ettiğini ve YSK’ya sunduğunu göstermiştir.
