16 Nisan Referandumu-AGİT Ön Raporu-Yayım bölümü-8

16 Nisan Referandumu-AGİT Ön Raporu-Yayım bölümü-8

SINIRLI REFERANDUM GÖZLEM HEYETİ

Türkiye Cumhuriyeti – Anayasa Değişikliği Referandumu, 16 Nisan 2017

İLK BULGULAR VE SONUÇLAR İLE İLGİLİ RAPOR

Yayım-VIII. BÖLÜM

Bu kanun hükmünde kararname, siyasi partiler için medyaya eşit erişimi güvence altına almaması ve seçmenlerin bilinçli seçim yapma kapasitelerini sınırlandırmasıyla, AGİT 1990 Kopenhag Belgesi’nin 7.8 sayılı paragrafına ve uluslararası standartlara aykırıdır. Bazı siyasi partiler tarafından kamu yayıncısına ve özel yayın kuruluşlarına erişimlerine dair YSK ve RTÜK’e şikayette bulunulmuştur.60

İzlenen beş televizyon kanalından, kamu kanalı TRT1 de dahil olmak üzere üçü ‘Evet’ kampanyasını desteklemiştir

AGİT/DKİHB SRGH medya izleme bulguları, kampanyanın bütün ulusal medyada görünür olduğunu göstermiştir.61 İzlenen beş televizyon kanalından, kamu kanalı TRT1 de dahil olmak üzere üçü ‘Evet’ kampanyasını desteklemiştir.62 ‘Evet’ kampanyası ezici bir çoğunlukla pozitif tonda televizyondaki yayın zamanının %76’sını ve günlük gazetelerdeki yayın alanının %77.5’ini kapsayarak kamu medyasında ve özel medyada belirgin bir şekilde ön plana çıkmıştır. ‘Hayır’ kampanyası ise genellikle nötr tonda, toplam yayın zamanının ve alanının sadece %23.5’inde yer almıştır. Ayrıca, AKP’ye toplam yayın zamanının/alanının %33,5’i ayrılarak ayrıcalıklı davranılırken, CHP, MHP ve HDP’ye açık bir biçimde daha az yer ayrılarak, sırasıyla toplam yayın zamanının/alanının %19, %2,3 ve %0,8’i ayrılmıştır.63

***

AKP, TRT 1 ve A Haber’de pozitif ve SHOW TV’de çoğunlukla pozitif tonda yer alırken, CHP A Haber’de olumsuz tonda, TRT 1’de kısmi olarak olumsuz tonda yer almış ve Show TV, CNN Türk, ve Fox TV’de kısmen olumlu tonda yer almıştır. Muhalif liderler belirgin şekilde daha az görünür olurken, cumhurbaşkanı %26 ve başbakan %18 olmak üzere, televizyon yayınlarındaki görünürlükleri baskın şekilde egemen durumdadır.64 Takibi yayılan basın-yayın organlarında yayınlanan bedelli reklamların %63’ü AKP’ye aittir. Kamu yayıncısı serbest yayın süresi sağlama gereğine uygun davranmıştır. Sivil toplum televizyonda oldukça sınırlı şekilde yer almıştır. Yazılı basında ‘Hayır’ kampanyasını destekleyen sivil toplum örgütleri (%3,5) ‘Evet’ kampanyasını destekleyenlerden (%1,6) daha fazla yer almıştır.

Şikayetler ve İtirazlar

Yasal çerçeve, referandumla ilgili anlaşmazlıklar için tam olarak etkili bir çözüm temin etmemektedir. Alt düzeydeki seçim kurulu kararları ile ilgili YSK’ya kadar, daha yüksek kurullara itirazda bulunulabilmektedir. 65 Ancak, YSK’nın kararları yargısal denetime tabi değildir. Bu durum süreci ve sonuçları idari bir organın nihai yetkisinde bırakmakta, anayasa ile güvence altına alınmış olan kuvvetler ayrılığı ilkesine ters düşmekte ve AGİT 1990 Kopenhag Belgesi’nin 5.10 sayılı paragrafı ve uluslararası iyi uygulamalar ile çelişmektedir. 66

*****

60 HDP, RTÜK’e kamu kanalı TRT Haber ‘in başbakanın ve ‘Evet’ kampanyasının lehine ve HDP’nin hemen hemen hiç olmamasıyla orantısız yayın alanına sahip olduğuna ilişkin iddiada bulunmuştur. 27 Mart’ta Vatan Partisi, YSK’ya ‘Hayır’ kampanyasının kamu kanalı TRT ve diğer özel kanallarda sınırlı erişime sahip olduğuna ilişkin şikayette bulunmuşlardır. CHP, RTÜK’e TRT ve diğer on televizyon kanalının kampanya faaliyetlerinin yayınlanması süresince AKP siyasi reklamlarının yayınlandığına ilişkin şikayette bulunmuştur.

61 Televizyon kanalları: TRT1, Show TV, Fox TV, CNN Türk ve A Haber; gazeteler: Hürriyet, Sabah, Sözcü.

62 Haberlerde ayrılan yere ek olarak, TRT1 referandum değişikliklerini çoğunlukla olumlu bir tonda açıklayan “Referandum Rehberi” ve “Hak Nedir?” başlıklı iki editöryel program yayınlamıştır.

63 Anavatan Partisi, Bağımsız Türkiye Partisi, Hür Dava Partisi ve Vatan Partisi televizyon ve gazetelerde hiç yer almamıştır, sadece Saadet Partisi’nin ve Büyük Birlik Partisi’nin yazılı basındaki toplam yer alma oranı %0,9’dur.

64 CHP lideri %9,9; MHP lideri %3,2 ve HDP de dahil tüm diğer parti liderleri ve sözcüleri %1’den azdır ya da hiç yayınlanmamıştır.

65 İlçe Seçim Kurullarının ve Sandık Kurullarının oluşturulması ile ilişkili İl Seçim Kurullarının kararları ve seçmen kaydı ile ilişkili İlçe ve İl Seçim Kurullarının kararları dışında nihaidirler ve temyiz edilemezler.

66 Paragraf 5.10 ‘Herkes idari kararlara karşı etkin kanuni vasıtalara sahip olmalı, dolayısıyla temel haklara saygı ve yasal bütünlüğün sağlanması garanti edilmelidir’ ifadesini içerir. Referandum Uygulama Kodları ‘Referandum ile ilgili konularda itiraz merciinin ya bir seçim komisyonu ya da bir mahkeme olması gerekir. Her iki durumda da son itiraz merciinin mahkeme olması olasıdır’ diye ifade eder.

*****

YSK’ya 45 civarında itiraz başvurusu yapılmış ve bunların hepsi zamanında görüşülmüştür ancak oturumlar kapalı olduğu ve alınan kararlar yayımlanmadığı için anlaşmazlıkların çözümü süreci şeffaf değildir.67 Güneydoğudaki illerde güvenlik sebebiyle sandık yeri değişikliği yapılmasına yönelik İlçe Seçim Kurulu kararlarına karşı YSK’ya yapılan itirazlar genel olarak haklı bulunmuştur.

AGİT/DKİHB SRGH tarafından pek çok kampanyaya müdahale ve kamu kaynaklarının kötüye kullanımı durumu saptansa da anlaşmazlıkların çözümü sürecine olan güven kaybı nedeniyle çok az sayıda şikayet başvurusu yapılmıştır. YSK ve mahkemeler bu tip durumlarda, özellikle parti dışı paydaşlar etkin çözüm sağlamamıştır.68

Referandumun idaresinde ve anlaşmazlıkların çözümünde yargı sistemi birincil sorumluluğa sahip olduğundan, beşi yargı gözetim organından olmak üzere yargı sisteminin yaklaşık üçte birine tekabül eden 3.979 hakim ve savcının yakın zamanda görevden alınması referandum döneminde yargının bağımsızlığını etkilemiştir. 69 Nisan ayında, 45 yargı mensubu daha görevden alınmış ve darbe girişimi sonrasında tutuklanan 21 gazeteciyi serbest bırakma kararı alan üç hakim ve bir savcı, bu sebeple, 4 Nisan tarihinde görevden uzaklaştırılarak haklarında soruşturma açılmıştır.

Vatandaş ve Uluslararası Gözlemciler

AGİT 1990 Kopenhag Belgesi’nin 8. Paragrafına, AKPM tavsiyelerine ve Avrupa Konseyi Venedik
Komisyonu’nun iyi uygulamalar kodlarına aykırı olarak, mevzuat uluslararası gözleme veya parti bağlantısı olmayan vatandaşların gözlemine olanak tanımamaktadır.70 Sadece seçimlere katılma yeterliliğine sahip siyasi partiler gözlemci atayabilmektedirler ve gözlem çabaları kapsama alanlarına göre farklılaşmıştır- AKP ve CHP geniş çaplı gözlem yaparken, HDP tepki alma korkusunun hakim olduğu genel atmosfer nedeniyle gözlemci bulmada sıkıntı yaşadığını bildirmiştir.

Darbe girişiminin ardından, en azından üçü geçmiş seçimlerde gözlem çabalarını desteklemiş olan 1583 sivil toplum kuruluşu tasfiye edilmiştir. Daha önceki seçimleri gözlemleyen sivil toplum kuruluşları, genel siyasi durum veya güvenlik sebebiyle; ya gözlem çabalarından kaçınmış ya da bu çabalarını belirgin bir biçimde sınırlandırmıştır. YSK iki sivil toplum kuruluşunun akreditasyon başvurusunu reddetmiştir.71